Κορινθιακή σταφίδα. Ο επονομαζόμενος «μαύρος χρυσός» της αγροτικής οικονομίας. Το προϊόν που στήριξε όσο κανένα άλλο την οικονομία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, από τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα έως και λίγο πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και συνδέθηκε με ορισμένες από τις πιο «ένδοξες» στιγμές της Πάτρας και του λιμανιού της…
Ο κυρ Ανδρέας είναι αγρότης σ΄ ένα χωριό της Ηλείας. Έχει ελιές, παράγει ντομάτα και αγγούρι που πουλάει στη λαϊκή αγορά, αλλά η μεγάλη του αγάπη παραμένουν τα 3 στρέμματα κορινθιακής σταφίδας που έχει στην κατοχή του, κληρονομία από τον πατέρα του.
«Παλιά όλο το χωρίο είχε σταφίδα. Μισό στρέμμα ο ένας 2 στρέμματα ο άλλος. Τώρα, πάει, τα ξεριζώσανε. Φυτέψανε άλλα πράματα. Σάμπως μπορούν να κάνουν κι αλλιώς; Η σταφίδα δεν πουλάει. 60 και 70 λεπτά το κιλό λένε πως θα την πάρουν φέτος. Ούτε τα έξοδα μας δεν βγάζουμε», λέει στην Εφημερίδα των Συντακτών, η οποία φιλοξενεί ένα μεγάλο αφιέρωμα στην ιστορία της κορινθιακής σταφίδας που υπογράφει ο Δημήτρης Τερζής…Κι όμως. Ένα μεγάλο κομμάτι της οικιστικής αλλά και πολιτιστικής παράδοσης της Πάτρας και της Δυτικής Ελλάδας, το οποίο σώζεται ακόμα και μέχρι σήμερα, οφείλει την ύπαρξή του στην καλλιέργεια και το εμπόριο της σταφίδας.
Τα λιμάνια της Πάτρας και του Κατάκολου της Ηλείας εκσυγχρονίστηκαν πολύ νωρίς ώστε να εξυπηρετούν τα καράβια (πριμαρόλια) που μετέφεραν τη σταφίδα στο εξωτερικό. Η σιδηροδρομική γραμμή Πύργος-Κατάκολο στην Ηλεία ήταν η δεύτερη που κατασκευάστηκε στην Ελλάδα, μετά τη γραμμή Αθήνα-Πειραιάς, ώστε το τρένο να φτάνει στο λιμάνι μεταφέροντας τον πολύτιμο καρπό.
Το θέατρο «Απόλλων» στην Πάτρα, έργο του Τσίλερ, και ο ναός Αγ. Ανδρέα κατασκευάστηκαν από δωρεές σταφιδέμπορων, αναφέρει χαρακτηριστικά το αφιέρωμα της Εφημερίδας των Συντακτών. Πλήθος νεοκλασικών κτιρίων σε Ηλεία, Αχαΐα, Ζάκυνθο που σώζονται ακόμα και σήμερα αποτελούσαν σπίτια ή αποθήκες ανθρώπων που ασχολούνταν με το εμπόριο της σταφίδας. Πώς φτάσαμε όμως από την ακμή στην παρακμή;
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Στα τέλη του 19ου αιώνα κι ενώ η σταφίδα αποτελούσε κύριο εξαγώγιμο προϊόν άρχισε να εμφανίζεται το λεγόμενο «σταφιδικό ζήτημα». Η αλόγιστη επέκταση των αμπελώνων οδήγησε σε υπερπαραγωγή προϊόντος, το οποίο από ένα σημείο και μετά δεν μπορούσε να καταναλωθεί, ειδικά από τη στιγμή που η αγορά της Γαλλίας έπαψε να δέχεται σε μεγάλες ποσότητες την ελληνική σταφίδα.
Αιτία αποτέλεσε η ανάκαμψη των γαλλικών αμπελώνων, με συνέπεια να περιοριστεί η χρήση της κορινθιακής σταφίδας για παραγωγή φτηνού κρασιού προς τον απλό κόσμο. Όσο απότομα άνοιξε η γαλλική αγορά για την Ελλάδα τόσο απότομα έκλεισε. Στην αγορά της Πάτρας το 1892, η τιμή της σταφίδας πέφτει κατά 50%.
Κάπως έτσι άρχισε η σταφιδική κρίση η οποία τράνταξε συθέμελα την ελληνική κοινωνία και οδήγησε σε σκηνές απείρου κάλλους, τόσο εντός όσο και εκτός του ελληνικού Κοινοβουλίου. Ανατρέχοντας κάποιος στις εφημερίδες της εποχής θα διαπιστώσει την κρισιμότητα της κατάστασης που επικρατούσε.
Ενδεικτικά αναφέρονται τα εξής:
- «Προλάβετε οι αρμόδιοι τα περαιτέρω διότι το πολύ της θλίψεως γεννά παραφροσύνην, η δε λαϊκή παραφροσύνη εμφυλίους πολέμους… (εφ. «Ακρόπολις», 17 Σεπτεμβρίου 1893).
– «Η σταφίς. Η σταφίς. Το καθήκον της νέας Βουλής. Να περιορισθεί η αθρόα προσφορά» (εφ. «Ακρόπολις», 19 Μαΐου 1895).
– «Φοβούμεθα πολύ αυτό το χυθέν εν Ηλεία αίμα… Άνθρωπος οφείλει εις το Δημόσιον. Όργανα του Δημοσίου καταδιώκουν τον οφειλέτην. Και τον σκοτώνουν, διότι, δεν έχει να πληρώσει» (εφ. «Πελοπόννησος), 16 Νοεμβρίου 1903).
Περιουσίες καταστρέφονται, άνθρωποι πεινάνε, οι τράπεζες προχωρούν σε κατασχέσεις και πλειστηριασμού, γίνονται ταραχές σε πολλές από τις σταδιφοπαραγωγούς περιοχές (Πάτρας, Πύργος, Φιλιατρά, Πύλος κ.α.) όπου επεμβαίνει η αστυνομία, σημειώνονται τραυματισμοί, φυλακίσεις, ενώ σε μεμονωμένες περιπτώσεις υπάρχουν ακόμα και νεκροί!...
Μπροστά στον κοινωνικό αναβρασμό η κυβέρνηση Δηλιγιάννη φέρνει προς ψήφιση στη Βουλή το 1895 το νομοσχέδιο του «παρακρατήματος». Σύμφωνα με αυτό, ποσοστό 15% σε είδος της εξαγόμενης σταφίδας θα παρακρατούνταν από τα τελωνεία και στη συνέχεια θα διοχετευόταν υποχρεωτικά στη βιομηχανία για να μετατραπεί σε μη εμπορεύσιμη προς βρώση ύλη (π.χ. σε οινόπνευμα).
Το μέτρο αυτό, αν και προκάλεσε πολλές αντιδράσεις, βοήθησε σε μια μερική ανάκαμψη της αγοράς για 2-3 χρόνια, ωστόσο στη συνέχεια άρχισε και πάλι η πτώση της τιμής του προϊόντος. Ακολουθεί, από την κυβέρνηση Θεοτόκη, η ίδρυση της Σταφιδικής Τράπεζας, μέτοχοι της οποίας ήταν όλοι οι ιδιοκτήτες σταφίδας που εισέφεραν καρπό ως εξαγωγικό δασμό.
Ωστόσο η έλλειψη κεφαλαίων ήταν προφανής, οι περιοχές που ζούσαν από την σταφίδα ήταν πλέον «νεκρές», οι τοκογλύφοι αλώνιζαν, ενώ είχαν ξαναβγεί ενόντα πια στο φως οι διαφορές και τα συμφέροντα εκείνων που εμπορεύονταν τον καρπό.
Ο νόμος του παρακρατήματος είχε χωρίσει εξ αρχής τις παραγωγικές περιοχές στα δύο. Ηλεία και Μεσσηνία τάσσονται υπέρ, ενώ Αιγιάλεια και Κορινθία τάσσονταν κατά. Οι υπέρμαχοι του κατά πίστευαν ότι επειδή παρήγαν την καλύτερη ποιότητα σταφίδας, Βοστίτσης, δεν ήταν δίκαιο να υποβάλλονται σε αφαίρεση ποσοστού του προϊόντος τους το οποίο ακόμα και μέσα στην κρίση θα έβρισκε τον δρόμο τους στις αγορές.
Το ζήτημα είχε δημιουργήσει και ενδοκυβερνητικό πρόβλημα καθώς οι βουλευτές των περιοχών αυτών τάσσονταν με το μέρος της περιφέρειάς τους και όχι με την γραμμή του κόμματος:
«Σας συγχαίρομεν μετά της λοιπής σταφιδικής Ελλάδος διότι υπεράνω συμφέροντος κόμματός σας εθέσατε φλέγοντα συμφέροντα επαρχίας σας και λοιπής σταφιδικής Ελλάδας…» αναφέρει τηλεγράφημα της Σταφιδικής Επιτροπής Πατρών προς του βουλευτές της περιοχής (εφ. «Ακρόπολις», 2 Φεβρουαρίου 1894).
ΤΑ «ΣΤΑΦΙΔΙΚΑ» ΤΟΥ 1935
Θα μπορούσε να πει κανείς ότι τα γεγονότα που σημάδεψαν τη σταφιδική κρίση του 19ου αιώνα δεν είχαν καθαρά ταξικό χρώμα, μια και σ΄αυτά συμετείχε μεγάλη μερίδα της μεσαίας τάξης η οποία προσπαθούσε να προασπίσει τα συμφέροντά της. Ωστόσο, τα γεγονότα της σταφίδα που ακολούθησαν κάποια χρόνια αργότερα, στη δεκαετία του ΄30, είχαν καθαρά ταξικό χαρακτήρα και εντάσσονταν στο πλαίσιο των δεκάδων κινητοποιήσεων του εργατικού κινήματος της εποχής.
Έχει προηγηθεί το 1925 η ίδρυση του Αυτόνομου Σταφιδικού Οργανισμού (ΑΣΟ) με σκοπό την εξισορρόπηση της προσφοράς προς τη ζήτηση της κορινθιακής σταφίδας, «δια αγοράς ή παρακρατήσεως του πλεονάσματος», τη διαφήμιση του προϊόντος και την εμπορική του αξιοποίηση και προώθηση. Τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο του 1934 σημειώνονται επεισόδια μεταξύ μικρών σταφιδοπαραγωγών και εργατών με δυνάμεις της χωροφυλακής και του στρατού σ’ όλη τη Δυτική Ελλάδα, από την Πάτρα έως την Καλαμάτα.
Ένα χρόνο αργότερα, τον Αύγουστο του 1935, πραγματοποιούνται ένοπλα αγροτικά συλλαλλητήρια στην Κρέσταινα Ηλείας και στα Φιλιατρά Μεσσηνίας με πρωταγωνιστές και πάλι μικρούς σταφιδοπαραγωγούς και εργάτες.
Τον ίδιο μήνα, στην Κυπαρισσία πολιορκείται ο τοπικό ΑΣΟ και οι εργάτες και οι μικροπαραγωγοί καίνε τα λογιστικά βιβλία, ενώ παράλληλα στέλνουν τηλεγράφημα στον υπουργό Εσωτερικών Π. Ράλλη ζητώντας ικανοποίηση των αιτημάτων τους.
Εκείνος ο Αύγουστος θα είναι σημαδιακός για το αγροτικό κίνημα, μια και θα συγκληθεί στους Γαργαλιάνους Μεσσηνίας το πρώτο πανσταφιδικό συνέδριο.
Μεταξύ των αιτημάτων των συμμετεχόντων είναι:
- Μείωση της εξαγωγικής εισφοράς κατά το μισό ακόμα.
– Διάλυση των ατμοπλοϊκών τράστ (τα καράβια που μετέφεραν τη σταφίδα στο εξωτερικό είχαν κάνει τραστ και συγκριτικά με άλλα καράβια έπαιρναν υπέρογκα ναύλα, επιβαρύνοντας τη σταφίδα με 75 λεπτά την οκά).
– Δεκάχρονη αναστολή των αγροτικών χρεών.
– Κατάργηση τα εγγείου φορολογίας κ.α. …
Τα αιτήματα δεν θα περάσουν από την κυβέρνηση την ώρα που για το αγροτικό κίνημα ο ΑΣΟ λειτουργούσε ως «δούρειος ίππος» στον αγώνα του και ταραχές θα ξεσπάσουν. Είναι τα λεγόμενα «Σταφιδικά» του 1935. Οι ταραχές θα κρατήσουν από τις 26 έως τις 30 Αυγούστου.
Η αφορμή ήταν η δολοφονία δύο αγροτών κι ενός 12χρονου παιδιού από χωροφύλακες στην Πύλο. Χιλιάδες αγρότες θα πολιορκήσουν την πόλη, θα καταλάβουν τον ΑΣΟ και την Εφορία και θα διώξουν τους χωροφύλακες. Η κυβέρνηση απάντησε με αποστολή στρατιωτικών τμημάτων από την Τρίπολη, ενώ θα σταλεί και το αντιτορπιλικό «Πάνθηρ» στην Καλαμάτα.
Στις 27 Αυγούστου ξεκινά μεγαλειώδης πορεία 10.000 οπλισμένων (με φτυάρια, τσεκούρια, δικράνια κ.α.) αγροτών προς την Καλαμάτα. Άλλοι αγρότες κινούνται προς κατάληψη των Φιλιατρών και της Κυπαρισσίας. Θ’ ακολουθήσουν συμπλοκές με τον στρατό, με νεκρούς, τραυματίες και δεκάδες συλλήψεις.
Τελικά ο στρατός θα επικρατήσει καθώς την 3οη Αυγούστου που θα γίνει το τελευταίο μεγάλο συλλαλητήριο στον Πύργος Ηλείας, οι περίπου 4.000 αγρότες θα συγκρουστούν, χωρίς επιτυχία, με τις δυνάμεις ασφαλείας και θα διαλυθούν. Θα ακολουθήσουν φυλακίσεις και διώξεις.
Ο πόλεμος θα δώσει τη χαριστική βολή στο εμπόριο της σταφίδας. Στα χρόνια που θα ακολουθήσουν, θα ολοκληρωθεί ο κύκλος της παρακμής μετά τη μεγάλη άνοδο του 19ου αιώνα.
Ο ΑΣΟ καταργήθηκε το 1997 και στη θέση του σήμερα υπάρχουν διάφοροι μικροί συνεταιρισμοί. Υπολογίζεται ότι η ετήσια παραγωγή μαύρης σταφίδας σήμερα ανέρχεται σε περίπου 35.000 τόνους από τους οποίους οι 25.000 εξάγονται στην Αγγλία.